خدمات اجتماعى حضرت على (ع )

خدمات اجتماعى حضرت على (ع ) 

 

دوران بازدارى على (ع ) از تصدى خلافت , دوران تقاعد و کناره گیرى آن حضرت از سایر شئون جامعهء اسلامى نبود, بلکه در این فترت , امام (ع ) به انجام خدمات علمى و اجتماعى بسیارى موفق شد که تاریخ نظیر آنها را براى دیگران ضبط نکرده است .

على (ع ) از جمله افرادى نبود که به جامعه و مسائل و نیازهاى آن تنها از یک دریچه , و آن هم دریچهء خلافت , بنگردکه چنانچه آن را به روى او بستند هر نوع مسئولیت و تعهد را از خود سلب کند. آنها حضرت , به رغم آنکه از تصدى رهبرى سیاسى باز داشته شد, براى خود مسئولیتهاى مختلفى قائل بود و از آن رو, از انجام وظایف و خدمات دیگرشانه خالى نکرد و به تأسى از توصیهء یعقوب به فرزندان خود, (1) از طرق مختلف به صحنهء خدمت وارد شد.

اهم خدمات امیرالمؤمنین (ع ) در دورهء خلفاى سه گانه به قرار زیر بود:

الف ـ دفاع از حریم عقاید و اصول اسلام در برابر تهاجمات علمى علماى یهود و نصارا و پاسخگویى به سؤالات ودفع شبهات آنان .

ب ـ هدایت و راهنمایى دستگاه خلافت در مسائل دشوار, به ویژه امور قضایى .

ج ـ انجام خدمات اجتماعى , که ذیلاً به اهم آنها اشاره مى شود:

1- انفاق به فقرا و یتیمان

در این مورد کافى است یاد آورى شود که آیه (الذین ینفقون أموالهم باللیل و النهار سراً و علانیه ً), به اتفاق مفسران ,در بارهء على (ع ) نازل شده است .

گرچه این آیه بیانگر وضع على (ع ) در زمان رسول اکرم (ص ) است , ولى انى وضع پس از رحلت پیامبر نیز ادامه داشت و آن حضرت پیوسته از یتیمان و مستمندان دستگیرى مى کرد و روح بزرگ و مهربان او تا پایان عمر از انفاق به ];ططّق فقرا لحظه اى آرام نگرفت . شواهد بسیارى در این زمینه در تواریخ اسلامى مذکور است که ذکر آنها مایهء اطالهء کلام خواهد شد.

2- آزاد کردن بردگان

آزاد ساختن بردگان از مستحبات مؤکد در اسلام است . از رسول اکرم (ص ) نقل شده است که فرمود:

<من اعتق عبدا مؤمنان اعتق الله العزیز الجبار بکل عضو عضواً له من النار>(2)

هر کس بندهء مؤمنى را آزاد سازد, خداوند عزیز جبار, در برابر هر عضوى از آن بنده , عضوى از شخص آزاد کننده رااز آتش جهنم آزاد مى سازد.

على (ع ) در این زمینه نیز, همچون سایر خدمات و فضایل , پیشگام بود و موفق شد از حاصل دسترنج خود (و نه ازبیت المال ) هزار بنده را بخرد و آزاد سازد. امام صادق (ع ) به این حقیقت گواهى داده , فرموده است :

<ان علیا اعتق الف مملوک من کد یده >(3)

3- کشاورزى و درختکارى

یکى از مشاغل على (ع ), در عصر رسالت و پس از آن , کشاورزى و درختکارى بود. آن حضرت بسیارى از خدمات و انفاقات خود را از این طریق انجام مى داد. به علاوه , املاک زیادى را نیز که خود آباد کرده بود وقف کرد. امام صادق (ع ) در این باره فرموده است :

<کان امیرالمؤمنین یضرب بالمر و یستخرج الارضین >.(4)

امیر مؤمنان بیل مى زد و نعمتهاى نهفته در دل زمین را استخراج مى کرد.

همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمود: <کارى در نظر خدا محبوبتر از کشاورزى نیست >.(5)

آورده اند که مردى در نزد حضرت على (ع ) یک <وسق >(6) هستهء خرما دید. پرسید: مقصود از گردآورى این همه

4- حفر قنات

در سرزمینى همچون عربستان که خشک و سوزان است حفر قنات بسیار حائز اهمیت است . امام صادق (ع )مى فرماید: پیامبر اکرم (ص ) زمینى از انفال (7) را در اختیار على (ع ) گذاشت و آن حضرت در آنجا قناتى حفر کرد که آن همچون گردن شتر فواره مى زد. امام (ع ) نام آنجا را <ینبع >نهاد آب فراوان این قنات مایهء نشاط و روشنى چشم اهالى آنجا شد و فردى از آنان به على (ع ), به جهت توفیق این خدمت , بشارت داد. حضرت در پاسخ او فرمود: <این قنات وقف زائران خانهء خدا و رهگذرانى است که از اینجا مى گذرند. کسى حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگزآن را به میراث نمى برند>.(8)

هم اکنون در راه مدینه به مکه منطقه اى است به نام <بئر على >که آن حضرت در آنجا چاه زده بوده است . از بعضى سخنان امام صادق (ع) استفاده مى شود که امیر مؤمنان (ع ) در راه مکه و کوفه چاههایى حفر کرده است .(9)

5- ساختن مسجد

تأسیس و تعمیر مساجد از نشانه هاى ایمان به خدا و آخرت است و امیر مؤمنان (ع ) مساجدى بنا کرده است که نام برخى از آنها در تواریخ اسلامى ضبط شده است . از آن جمله است :

مسجد الفتح در مدینه , مسجدى در کنار قبر حمزه , مسجدى در میقات , مسجدى در کوفه , مسجدى در بصره .(10)

6- وقف اماکن و املاک

اسامى موقوفات متعدد و وقفنامه هاى حضرت على (ع ) در کتب حدیث و تاریخ به طور مبسوط ذکر شده است . دراهمیت این موقوفات همین بس که , طبق نقل مورخان معتبر, درآمد سالانهء آنها چهل هزار دینار بوده که تماماً صرف بینوایان مى شده است . شگفت آنکه , به رغم داشتن این درآمد سرشار, حضرت امیر (ع ) براى تأمین هزینهء زندگى خودبه فروختن شمشیرش نیز ناچار شده بود.(11)

آرى , چرا على (ع ) از خود چنین موقوفاتى باقى نگذارد؟ مگر نه آنکه پیامبر اکرم فرموده است : <هر کس از این جهان درگذرد, پس از مرگ , چیزى به او نمى رسد جز آنکه پیشتر سه چیز از خود باقى گذاشته باشد: فرزند صالحى که در حق او استغفار کند, سنت حسنه اى که در میان مردم رواج داده باشد, کار نیکى که اثرش پس از او باقى باشد()>؟

وقفنامه هاى حضرت امیر (ع ) علاوه بر آنکه منبع الهام بخشى براى احکام وقف در اسلام است , سندى محکم وگویا بر خدامات اجتماعى و انسانى آن حضرت است . براى آگاهى از این وقفنامه ها به کتاب ارجمند <وسائل الشیعه >,ج 13 کتاب الوقوف و الصدقات , مراجعه شود.

پى‏نوشتها:‌

1- حضرت یعقوب , به فرمودهء قرآن کریم (سورهء یوسف , آیهء 67), به فرزندان خود سفارش کرد که به شهر مصر از یک در واردنشوند, بلکه از درهاى مختلف به آن در آیند.

2- سورهء بقره , آیهء 274 کسانى که اموال خود را (در راه فقرا) شب و روز و پنهان و آشکار انفاق مى کنند.

3- فروع کافى , ج 5 ص 74 بحارالانوار, ج 41 ص 43

4- همان .

5- بحارالانوار, ج 23 ص 20

6 - مناقب ابن شهر آشوب , ج 1 ص 323 بحارالانوار, ج 61 ص 33

7- سرزمینهایى که بدون جنگ و خونریزى به تصرف مسلمانان در آید بخشى از انفال است که مربوط به مقام نبوت است ورسول اکرم از آنها در راه منافع اسلام و مسلمانان استفاده مى کرد.

8- فروع کافى , ج 7 ص 543 وسائل الشیعه , ج 13 ص 303

9 و 10 ر.ک . مناقب , ج 1 ص 323 بحارالانوار, ج 41 ص 32

11- کشف المحجه , ص 124 بحارالانوار, ج 41 ص 43