برکات مادّى استغفار

برکات مادّى استغفار 

  

1 ـ زندگى خوب و بهرهورى از نعمت هاى خدا در دنیا

یکى از برکات مادّى استغفار دست یافتن به زندگى خوب و دنیاى آسوده و بى دغدغه تا آخرین لحظه عمر است . افزون بر آن ، افزایش کمالات و رشد فضایل نفسانى در وجود انسان ، پى آمد دیگرى است که محصول زندگى خوب و آسوده است.

خداى مهربان در این زمینه از زبان پیامبرش (صلى الله علیه وآله وسلم) مى فرماید:

( وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى أَجَل مُسَمًّى وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِى فَضْل فَضْلَه وَ إِنْ تَولَّواْ فَاِنّى أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْم کَبیر ). (1)

( دعوت من این است که ... ) استغفار کنید و از پروردگار خویش آمرزش بطلبید، سپس به سوى او باز گردید ، تا شما را تا مدّت معین ( که براى عمرتان قرار داده از نعمت هاى این جهان ) به خوبى بهره مند سازد، و به هر صاحب فضیلتى به مقدار فضیلتش ببخشد ، و اگر ( از این فرمان ) روى گردان شوید، من بر شما از عذاب روزى بزرگ بیمناکم .

2 ـ نزول باران رحمت و نجات از خشک سالى

اثر پر بار دیگر استغفار که برکات آن شامل حال دیگران نیز مى گردد ، نزول باران رحمت و در نتیجه رویش مناسب گیاهان ، سرسبزى مزارع و باغستان ها و شادابى میوه ها و سبزى هاست که حیات تمام موجوداتِ زنده وابسته بدان است .

در آیات متعددى از قرآن به این اثر اشاره شده ، به گونه اى که جاى تردید براى کسى باقى نمى گذارد.

در سوره هود خداوند کریم سخن پیامبرش حضرت هود (علیه السلام) را با مردم

خویش چنین بیان مى فرماید:

( وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماء عَلَیْکُمْ مِدْرراً ). (2)

اى قوم من از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوى او باز گردید تا ( بارانِ ) آسمان را پى درپى بر شما فرو فرستد.

همچنین زبان حال پیامبرش حضرت نوح (علیه السلام) را چنین بیان مى کند:

( فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّارًا * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْرارًا * ... وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّات وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهارًا ). (3)

به آن ها گفتم: از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است . ( و اگر چنین کنید خداوند  ) باران هاى پر برکت آسمان را پى درپى بر شما مى فرستد ... و باغ هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار مى دهد .

تردیدى نیست که کلید بارانِ رحمت ، در دست خداوند قادر متعال است و تا مشیّت و اراده حق به سیراب شدن سرزمینى تعلق نگیرد ، ابر رحمت ، باران خویش را فرو نمى فرستد .

او خود در منشور آسمانیش مى فرماید :

( وَ هُوَ الَّذى یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً سُقْناهُ لِبَلَد مَیِّت فَأَنْزَلْنا بِهِ الماءَ فأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ المَوْتى لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ). (1)

او کسى است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش ( باران ) رحمتش مى فرستد ; تا ابرهاى سنگین را ( بر دوش ) کشند ; ( سپس ) ما آن ها را به سوى زمین هاى مرده مى فرستیم ; و به وسیله آن ها ، آب ( حیاتبخش ) را نازل مى کنیم و با آن ، هر گونه میوه اى ( را از خاک تیره ) بیرون مى آوریم ; همان گونه ( که زمین هاى مرده را زنده مى کنیم ) مردگان را ( نیز در قیامت ) زنده مى کنیم ، شاید ( با توجّه به این مثال قدرت خدا را ) متذکّر شوید .

از طرفى همان گونه که در بحث عقوبت گناهان اشاره کردیم ، یکى از آثار شوم گناهان بندگان ، در هر منطقه اى ، قحطى و خشک سالى است. پس چه بهتر که پس از انجام گناه ، از کردار خویش پشیمان شویم و به درگاه خدا روى آوریم و از او عذر خواسته و استغفار کنیم تا خداوند مهربان ، باران رحمتش را پى درپى بر ما فرو فرستد.

از مدارک معتبرى استفاده مى شود : هر جمعیّتى که استغفار و عذر خواهى از خداى غفّار را شعار خویش قرار دهند خدا آن ها را از قحطى و خشک سالى نجات مى دهد ، و هر جمعیتى که گناهان را یکى پس از دیگرى انجام داده و از استغفار و توبه غافل شوند ; خدا باران رحمتش را از آنان قطع مى کند.

ذوالقرنین ـ بنده صالحى که خداوند به او قدرت و سلطنت داده بود و در قرآن به زندگى او اشاره کرده است  (2) از امّت دانشمندى که در میان قوم موسى (علیه السلام) بودند ، پرسید: علت این که شما گرفتار قحطى ( و خشک سالى ) نمى شوید چیست ؟

گفتند:

مِنْ قِبَلِ إِنّا لا نَغْفَلُ عَنِ الاِسْتِغْفارِ .

بدین خاطر که ما از استغفار و طلب آمرزش از خداوند غافل نمى شویم. (3)

3 ـ تقویت قواى جسمى و روحى ، فردى و اجتماعى

بى شک بسیارى از گناهان ، قواى جسمى و روحى انسان را تحلیل برده و او را به سوى ضعف و سستى و کسالت و تنبلى مى کشاند و گاهى منجر به نابودى و از بین رفتن هستى او مى گردد.

از طرفى چون استغفار و عذرخواهى از خداوند غفار ، باعث ریزش گناهان و از بین رفتن آثار سوء کردار زشت انسان مى گردد ، پس یکى از آثار درخواست عفو و بخشش از خداوند ، زیاد شدن قواى جسمى و افزایش نیروهاى متمرکز در روح انسان است . خداوند، سفارش حضرت

هود (علیه السلام)به قومش را چنین بیان مى فرماید:

( وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماء عَلَیْکُمْ مِدْرراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَولَّوْا مُجْرِمینَ ). (4)

اى قوم من از پروردگارتان طلب آمرزش کنید ، سپس به سوى او باز گردید ، تا ( باران ) آسمان را پى درپى بر شما بفرستد ، و نیرویى بر نیرویتان بیافزاید ، و در حالى که گناه کارید ( از حق ) روى برنتابید .

4 ـ وسعت روزى و حلّ مشکلات اقتصادى

از آن جا که یکى از عقوبت هاى گناه براى مؤمن در دنیا ، گرفتارى هاى اقتصادى و فقر و تنگ دستى است که همچون خوره اى به جانش افتاده ، او را آزار داده و در اجتماع خوارش مى کند و نیز از آن جا که استغفار شوینده گناهان و از بین برنده عقوبت آنها در دنیا با همه شدّت و عظمتشان مى باشد ، و با از بین رفتن گناهان زمینه اى براى گرفتارى مؤمن در اثر ارتکاب گناه باقى نمى ماند ; بدین خاطر یکى از برکات استغفار رهایى از نادارى و حل شدن مشکلات اقتصادى شمرده شده است. پس استغفار از گناه و عذرخواهى از خداوند ; باعث زدایش فقر و بیچارگى ، افزایش رزق و روزى ، برکت در مال و ثروت ، بهره مندى از نعمت هاى پروردگار و گشوده شدن گره هاى کور اقتصادى مى گردد .

این خود اثر پربارى است که باعث توفیقات معنوى بسیارى در دنیا مى شود . از این روست که خداوند با روشنى از آن یاد کرده و مى فرماید:

( اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوال وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّات وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً ). (5)

از پروردگار خویش آمرزش طلبید که او بسیار آمرزنده است ( اگر چنین کنید ) او ( باران ) آسمان را پى درپى بر شما فرو مى فرستد و شما را با اموال و فرزندان بسیار کمک مى کند و باغ هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار مى دهد .

رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) نیز در این زمینه مى فرمایند:

مَنْ أَکْثَرَ الإِسْتِغْفارَ جَعَلَ اللهُ لَهُ مِنْ کُلِّ هَمّ فَرَجاً وَ مِنْ کُلِّ ضیق مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لایَحْتَسِبُ . (6)

کسى که زیاد استغفار گوید و از خدا عذرخواهى کند ; خداوند از هر غصّه اى برایش گشایشى قرار دهد و از هر تنگنایى راه فرارى پیش پایش گذارد و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى دهد .

امام رضا (علیه السلام) حدیث زیبایى را از پدران خویش ، از رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم)روایت مى کنند که فرمودند:

مَنِ اسْتَبْطَأَ الرِّزْقَ فَلْیَسْتَغْفِرِ اللهَ . (7)

کسى که روزیش به کندى به دست مى آید ، باید استغفار کند و از خدا آمرزش طلبد .

امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز ، در سخن پربارى استغفار را سبب افزایش روزى شمرده ، مى فرمایند:

اَلإسْتِغْفارُ یَزیدُ فِى الرِّزْقَ . (8)

استغفار و طلب آمرزش از خداوند روزى انسان را زیاد مى کند .

در سخن پر نور دیگرى نیز همین اثر را براى زیاد گفتن استغفار ذکر مى فرمایند:

أَکْثِرُوا الإِسْتِغْفارَ تَجْلِبُوا الرِّزْقَ . (9)

زیاد استغفار گویید و از خدا پوزش بطلبید تا روزى را ( به سوى خود ) جذب نمایید .

امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، براى دست یافتن به روزى بیشتر و افزایش مال و ثروت ، استغفار خاصّى را با مضامین عالى ، به مرد عربى ـ که سخت گرفتار بود ـ آموختند. بعد از یک سال که آن را هر شب قبل از خواب تلاوت کرده بود ، خدمت مولا آمد و عرض کرد:

یا امیرالمؤمنین ! خداوند نعمتش را بر من تمام کرد . و آن قدر به من مال و ثروت عطا فرمود که از زیادیش ، نگهدارى آن اموال برایم سخت شده است ، و جایى براى محافظت گوسفندان و شتران فراوانى که خداوند روزیم کرده است ندارم . (10)

5 ـ بچه دار شدن و افزایش اولاد

خانواده هاى بسیارى از نداشتن ، یا کمى فرزند رنج مى برند و براى دست یافتن به اولاد سالم و صالح در تلاش مى باشند ، به هر دکترى مراجعه کرده ، و هر دارویى را مصرف مى کنند و چه بسا ثروت زیادى را در این راه هزینه کرده و عاقبت هم نتیجه اى نمى گیرند. در حالى که نعمت فرزنددارى نیز یکى از نعمت هایى است که زمام امرش به دست خداوند است و تا او اراده نکند ; کسى داراى فرزند ـ دختر یا پسر ـ نمى شود . و لذا خداى سبحان ، با کمال دلسوزى راه دست یافتن به چنین نعمتى را زیاد استغفار کردن شمرده و مى فرماید:

( اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوال وَ بَنینَ ). (11)

از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است ( اگر چنین کنید ) او ( باران ) آسمان را پى درپى بر شما فرو مى فرستد و شما را با اموال و فرزندان بسیار کمک مى کند .

امام باقر (علیه السلام) در حدیثى، زمان و تعداد استغفار نمودن ، براى دست یافتن به چنین نعمتى را به یکى از اصحاب خویش آموخته اند.

محمد بن یوسف از پدرش نقل مى کند : خدمت امام باقر (علیه السلام) بودم که مردى خدمت آن حضرت آمد و عرض کرد : جانم به فدایت ، من ثروت زیادى دارم اما فرزندى برایم متولد نمى شود ; آیا راه چاره اى ( براى رسیدن به این نعمت ) هست ؟

امام (علیه السلام) فرمودند:

نَعَم إِسْتَغْفِرْ رَبَّکَ سَنَةً فى آخِرِ اللَّیْلِ مِأَةَ مَرَّةً فَاِنْ ضَیَّعْتَ ذلِکَ فَاقْضِهِ بِالنَّهار فَاِنَّ اللهَ یَقُولُ : ( اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوال وَ بَنینَ ) . (12)

آرى، یک سال در ساعت آخر شب ، شبى صد بار از پروردگار خویش آمرزش طلبیده ، استغفار کن . و چنانچه ساعت آخر شب را از دست دادى قضاى آن را در روز به جا آور، البتّه که خداوند مى فرماید: « از پروردگار خویش آمرزش طلبید که او بسیار آمرزنده است . ( اگر چنین کنید ) او ( باران ) آسمان را پى درپى بر شما فرو فرستاده و شما را با اموال و فرزندان بسیار کمک مى کند ».

در روایت دیگرى امام باقر (علیه السلام) دستور استغفار براى فرزنددار شدن را به گونه دیگر بیان مى کنند.

سلیمان بن جعفر گوید: مردى خدمت امام باقر (علیه السلام) آمد و از کمى فرزند به محضر آن حضرت گلایه کرد و گفت از کنیزان و زن هاى آزاد ، فرزند مى خواهد ولى با این که شصت سال از عمرش مى گذرد هنوز روزیش نشده است. امام (علیه السلام) فرمودند:

مدت سه روز بعد از نماز عشا ، و نماز صبح ، هفتاد مرتبه بگو: « سبحان الله » و هفتاد مرتبه استغفار کن و در انتهاى ختم استغفار ، فرمایش خداوند در قرآن را بخوان . که فرموده است :

( إسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ * إِنَّهُ کانَ غَفّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً * وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوال وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّات وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً ) . (13)

سپس در شب سوم ، با همسرت همبستر شو . البتّه که با اجازه خداوند ، فرزندى پسر ، سالم و کامل روزیت مى گردد.

سلیمان گوید: آن مرد به دستور امام (علیه السلام) ، عمل کرد و هنوز سال بر او نگذشته بود ، فرزندى روزیش شد که نور چشم او گشت. (14)

از آنچه گذشت روشن مى شود که یکى از برکات استغفار و مداومت بر آن این است که خداوند به آن ها که از او فرزند مى خواهند، فرزند عنایت مى کند . و این مسأله به تجربه هم ثابت شده است .

نگارنده گوید : اینجانب نمونه اى از آن را ، در زندگى یکى از دوستان دیدم. شخصى که ده سال ازدواج کرده بود و بچه دار نمى شد، استغفارى را که از امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت شده است ; خود و همسرش یک سال هر شب قبل از خواب تلاوت کردند و بعد از یکسال خداوند فرزندى صحیح و سالم به آن ها عطا فرمود. (15)

نمونه دیگر : شخص موثّقى از دوستان روحانى ، بعد از فرزند اوّلى که خدا به آنان داد ، تا مدّت پانزده سال از داشتن فرزند محروم بودند . و در این مدّت خود و همسرش به دکترهاى متعدد و متخصصى مراجعه کرده و تحت درمان هاى مختلفى قرار گرفتند ولى نتیجه اى نگرفتند . بعد از آشنایى با اینجانب و سفارش به تلاوت این استغفار و ذکر آثار و برکاتش ، مدّت یکسال طبق دستور امیرالمؤمنین (علیه السلام) آن را تلاوت کردند و بعد از پانزده سال محرومیّت ، داراى فرزند دیگرى گردیدند .

6 ـ نجات یافتن از بلاهاى خانمان سوز دنیا

یکى از عقوبت هاى گناه براى مؤمن در دنیا، نزول انواع بلاهاى خانمان سوز براى او و خانواده اوست . و چنانچه گناه در اجتماع مسلمین فرا گیر شود و فضاى شهر یا روستایى را آلوده سازد ، این بلاها عمومیّت پیدا کرده و به صورت سیل ، طوفان ، زلزله ، تگرگ هاى شدید و جنگ هاى خانمان سوز و ... هستى آنان را بر باد مى دهد.

در آیات متعدّدى از قرآن کریم به نزول بلاهایى سخت تر از این ها به خاطر معصیت و نافرمانى مردم در امّت هاى گذشته ، اشاره شده است. گرچه چنین بلاهایى در امّت اسلام ، به خاطر وجود نازنین پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله وسلم) و اوصیاى گرامیش (علیهم السلام) ، برداشته شده است و خداوند به صراحت آن را در قرآن اعلام کرده است:

( وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فیهِمْ ). (16)

تا تو ( اى رسول ما ) در میان این مردم هستى خداوند آنان را عذاب نمى کند .

و امام زمان (علیه السلام) نیز به نقش وجود پر برکت خود ، در دور کردن بلا از شیعیانشان اشاره کرده و مى فرمایند:

أَنَا خاتَمُ الأَوْصِیاءِ وَ بى یَدْفَعُ اللهُ البَلاءَ عَنْ أَهْلى وَشیعَتى . (17)

من آخرینِ اوصیایم ، خداوند به وسیله من بلا و گرفتارى را از خاندان و شیعیانم برطرف مى کند .

ولى نزول بلاهایى همچون سیل ، طوفان ، زلزله و ... هنگام زیاد شدن معصیت و نافرمانىِ خداوند در جامعه ، انکار مقدّسات و ضروریّات مذهب و بى اعتنایى به مقام ولایت امیرالمؤمنین و اولاد پاکش (علیهم السلام) ، براى احدى قابل انکار نیست و در طول تاریخ نمونه هاى زیادى داشته است .

از همین روست که خداوند کریم و مهربان ، براى پیشگیرى از نزول چنین بلاهایى تنها راه نجات را پناه بردن به سایه استغفار بیان کرده است و بى درنگ پس از آیه مذکور مى فرماید:

( وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُم وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ ). (18)

اگر مردم استغفار کنند و از خداى خویش آمرزش بخواهند خداوند آنان را عذاب نمى کند .

رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) نیز در سخن زیبایى ، استغفار را عامل دور گشتن بلا و گرفتارى برشمرده و فرموده اند:

إِدْفَعُوا أَبْوابَ البَلایا بِالإِسْتِغْفارِ .

درهاى بلاها و گرفتارى ها را به کمک استغفار ببندید . (19)

پس یکى از مهمترین آثار و برکات استغفار در دنیا نجات یافتن از بلاهاى ویرانگر است که زندگى انسان را به آتش مى کشند و نعمت هاى خداوند را از او سلب مى کنند.

7 ـ دفع عذاب از دیگران به وجود استغفار گویان

استغفار نه تنها سبب نجات انسان از بلاهاست بلکه از دیگران نیز عذاب را دور مى سازد ، و این بدان خاطر است که جایگاه استغفار در نزد خدا بسیار عظیم است ، و مستغفرین بسى محبوب خدایند .

آرى ! مقام استغفارگویان به قدرى ارجمند است که خداوند به احترام آنان ، از عذاب مردمان شهر یا روستا که به خاطر معصیت و نافرمانى خداوند مستوجب عذاب و بلاى الهى شده اند ، صرف نظر مى کند و به خاطر عدّه معدودى که سحرگاهان استغفار مى کنند و از خوف خدا اشک مى ریزند ، آن ها را عذاب نمى کند.

امام صادق (علیه السلام) در این باره حدیث پربارى را از پدرانشان ، از رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) روایت مى کنند که فرمودند:

إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ إِذا رَأى أَهْلَ قَرْیَة قَدْ أَسْرَفُوا فِى المَعاصى وَفیها ثَلاثُ نَفَر مِنَ الْمُؤْمِنینَ ناداهُمْ جَلَّ جَلالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمائُهُ : یا اَهْلَ مَعْصِیَتى ، لَوْلا ما فیکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنینَ المُتحابّینَ بِجَلالى ، الْعامِرینَ بِصَلاتِهِمْ أَرْضى وَ مَساجِدى ، اَلْمُسْتَغْفِرینَ بِالأَسْحارِ خَوْفاً مِنّى ، لاََنْزَلْتُ بِکُمْ عَذابى ثُمَّ لا أُبالى . (20)

زمانى که خداوند اهل شهر و دیارى را ببیند که در گناهان زیاده روى کرده اند ولى سه نفر از مؤمنان در میان آنان هستند، خداوند ـ که جلالتش بزرگ و نامهایش مقدّس است ـ اهل آن منطقه را چنین ندا مى کند :

اى اهل نافرمانى من ، اگر در میان شما برادران مؤمنتان نبودند که به یکدیگر در راه جلال من اظهار محبّت کنند ، با نمازشان زمین و مساجد مرا آباد سازند و در سحرگاهان از ترس من استغفار گفته و طلب آمرزش کنند ; هر آینه عذابم را بر شما نازل مى کردم و مرا باکى نبود.

1. سوره هود ، آیه 3 .

2. سوره هود ، آیه 52 .

3. سوره نوح ، آیه 10 ـ 12 .

4. سوره هود ، آیه 52 .

5. سوره نوح ، آیه 10 ـ 12 .

6. بحارالأنوار ، ج 90 ، ص 281 .

7 ـ بحارالأنوار ، ج 90 ، ص 277 .

8 ـ بحارالأنوار ، ج 90 ، ص 277 .

9 ـ بحارالأنوار ، ج 90 ، ص 277 .

10. صحیفة العلویة الجامعة ، ص 659 ، جریان کامل این ماجرا و نسخه استغفارى که امیرالمؤمنین (علیه السلام)به آن مرد عطا کردند ، در فصل آخر همین کتاب صفحه 258 آمده است.

11. سوره نوح ، آیه 10 ـ 11 .

12. بحارالأنوار ، ج 84 ، ص 221 .

13. سوره نوح ، آیه 10 ـ 12 .

14. بحارالأنوار ، ج 101 ، ص 84 .

15. این استغفار همراه با ترجمه روان به ضمیمه داستان شیرین آن ، در همین کتاب صفحه 258 ـ 278 آمده است .

16. سوره افنال ، آیه 33 .

17. بحارالأنوار ، ج 52 ، ص 30 ; الدعوات ، ص 207 ; کمال الدین ، ج 2 ، ص 441 .

18. سوره انفال ، آیه 33 .

19. مستدرک الوسائل ، ج 5 ، ص 318 .

20. بحارالأنوار ، ج 70 ، ص 381 ; علل الشرایع ، ج 1 ، ص 234 .