چرا پیامبر (ص ) فدک را به دختر خود بخشید؟

ارزش اقتصادى فدک 

 

 کشمکشهاى سقیفه در راه انتخاب خلیفه به پایان رسید و ابوبکر زمام امور را به دست گرفت . حضرت على (ع) باگروهى از یاران با وفاى او از صحنهء حکومت بیرون رفت , ولى پس از تنویر افکار و آگاه ساختن اذهان عمومى , براى حفظ وحدت کلمه , از در مخالفت وارد نشد و از طریق تعلیم و تفسیر مفاهیم عالى قرآن و قضاوت صحیح و احتجاج واستدلال با دانشمندان اهل کتاب و... به خدمات فردى و اجتماعى خود ادامه داد.

امام (ع) در میان مسلمانان واجد کمالات بسیارى بود که هرگز ممکن نبود رقباى وى این کمالات را از او بگیرند. اوپس عم و داماد پیامبر گرامى (ص), وصى بلافصل او, مجاهد نامدار و جانباز بزرگ اسلام و باب علم نبى (ص) بود.هیچ کس نمى توانست سبقت او را در اسلام و علم وسیع و احاطهء بى نظیر وى را بر قرآن و حدیث و بر اصول و فروع دین بر کتابهاى آسمانى انکار کند یا این فضایل را از او سلب نماید.

در این میان , امام (ع ) امتیاز خاصى داشت که ممکن بود در آینده براى دستگاه خلافت ایجاد اشکال کند و آن قدرت اقتصادى و در آمدى بود که از طریق فدک به او مى رسید.

از این جهت , دستگاه خلافت مصلحت دید که این قدرت را از دست امام (ع ) خارج کند, زیرا این امتیاز همچون امتیازات دیگر نبود که نتوان آن را از امام (ع) گرفت .(1)

مشخصات فدک

سرزمین آباد و حاصلخیزى را که در نزدیکى خیبر قرار داشت و فاصلهء آن با مدینه حدود 140کیلومتر بود و پس ازدژهاى خیبر محل اتکاى یهودیان حجاز به شمار مى رفت قریهء <فدک >مى نامیدند.(2)

ّّپیامبر اکرم (ص ) پس از آنکه نیروهاى یهود را در <خیبر>و <وادى القرى >و <تیما>در هم شکست و خلا بزرگى را که در شمال مدینه احساس مى شد با نیروى نظامى اسلام پر کرد, براى پایان دادن به قدرت یهود در این سرزمین , که براى اسلام و مسلمانان کانون خطر و تحریک بر ضد اسلام به شمار مى رفت , سفیرى به نام محیط را نزد سران فدک فرستاد.یوشع بن نون که ریاست دهکده را به عهده داشت صلح و تسلیم را بر نبرد ترجیح داد و ساکنان آنجا متعهد شدند که نیمى از محصول هر سال را در اختیار پیامبر اسلام بگذارند و از آن پس زیر لواى اسلام زندگى کنند و بر ضد مسلمانان دست به توطئه نزنند.حکومت اسلام نیز, متقابلاً, تأمین امنیت منطقهء آنان را متعهد شد. در اسلام سرزمینهایى که ازطریق جنگ و نبرد نظامى گرفته شود متعلق به عموم مسلمانان است و ادارهء آن به دست حکام شرع خواهد بود. ولى سرزمینى که بدون هجوم نظامى و نبرد در اختیار مسلمانان قرار مى گیرد مربوط به شخص پیامبر (ص ) و امام پس ازاوست و باید به طورى که در قوانین اسلام معین شده است , در موارد خاصى بکار رود, و یکى از آن موارد این است که پیامبر و امام نیازمندیهاى مشروح نزدیکان خود را به وجه آبرومندى بر طرف سازند.(3)

فدک هدیهء پیامبر (ص) به حضرت فاطمه (س)

محدثان و مفسران شیعه و گروهى از دانشمندان سنى مى نویسد:

وقتى آیه <وآت ذا القربى حقه و المسکین و ابن السبیل >(4) نازل شد پیامبر (ص ) دختر خود حضرت فاطمه را خواست و فدک را به وى واگذار کرد.(5) ناقل این مطلب ابوسعید خدرى یکى از صحابه بزرگ رسول اکرم (ص) است .

کلیهء مفسران شیعه و سنى قبول دارند که آیه در حق نزدیکان و خویشاوندان پیامبر نازل شده است و دختر آن حضرت بهترین مصداق بارى <ذا القربى >است . حتى هنگامى که مردى شامى به على بن الحسین زین العابدین (ع ) گفت : خود را معرفى کن , آن حضرت براى شناساندن خود به شامیان آیهء فوق را تلاوت کرد و این مطلب چنان در میان مسلمانان روشن بود که آن مرد شامى , در حالى که سر خود را به عنوان تصدیق حرکت مى داد, به آن حضرت چنین عرض کرد :

به سبب نزدیکى و خویشاوندى خاصى که با حضرت رسول دارید خدا به پیامبر خود دستور داده که حق شما رابدهد .(6)

خلاصهء گفتار آنکه آیه در حق حضرت زهرا (س ) و فرزندان وى نازل شده و مورد اتفاق مسلمانان است , ولى این مطلب که هنگام نزول این آیه پیامبر (ص ) فدک را به دختر گرامى خود بخشید مورد اتفاق دانمشندان شیعه و برخى ازدانشمندان سنى است .

چرا پیامبر (ص ) فدک را به دختر خود بخشید؟

مى دانیم و تاریخ زندگى پیامبر (ص ) و خاندان او به خوبى گواهى مى دهد که آنان هرگز دلبستگى به دنیا نداشته اندو چیزى که در نظر آنان ارزشى نداشت همان ثروت دنیا بود. مع الوصف مى بینیم که پیامبر گرامى (ص ) فدک را به دختر خود بخشید و آن را به خاندان على (ع) اختصاص داد. در اینجا این سؤال پیش مى آید که چرا پیامبر فدک را به دختر خود بخشید. در پاسخ به این سؤال وجوه زیر را مى توان ذکر کرد:

1- زمامدارى مسلمانان پس از فوت پیامبر اکرم (ص ), طبق تصریحات مکرر آن حضرت , با امیر مؤمنان (ع) بود واین مقام و منصب به هزینهء سنگین نیاز داشت . حضرت على (ع ) براى ادارهء امور وابسته به منصب خلافت مى توانست از درآمد فدک به نحو احسن استفاده کند. گویا دستگاه خلافت از این پیش بینى پیامبر (ص ) مطلع شده بود که در همان روزهاى نخست فدک را از دست خاندان پیامبر خارج کرد.

2- دودمان پیامبر (ص), که مظهر کامل آن یگانه دختر وى و نور دیدگانش حضرت حسن (ع) و حضرت حسین (ع) بود, باید پس از فوت پیامبر (ص) به صورت آبرومندى زندگى کنند و حیثیت و شرف رسول اکرم و خاندانش محفوظبماند. براى تأمین این منظور پیامبر (ص ) فدک را به دختر خود بخشید.

3- پیامبر اکرم (ص ) مى دانست که گروهى کینهء حضرت على (ع) را در دل دارند, زیرا بسیارى از بستگان ایشان به شمشیر وى در میدانهاى جهاد کشته شده اند. یکى از راههاى زدودن این کینه این بود که امام (ع) از طریق کمکهاى مالى از آنان دلجویى کند و عواطف آنان را به خود جلب نماید. همچنین به کلیهء بینوایان و درماندگان کمک کند و از این طریق موانع عاطفى که بر سر راه خلافت او بود از میان برداشته شود.

پیامبر (ص), هر چند ظاهراً فدک را به زهرا (س) بخشید, ولى درآمد آن در اختیار صاحب ولایت بود تا از آن ,علاوه بر تأمین ضروریات زندگى خود, به نفع اسلام و مسلمانان استفاده کند.

درآمد فدک

با مراجعه به تاریخ , همهء این جهات سه گانه در ذهن انسان قوت مى گیرد. زیرا فدک یک منطقهء حاصلخیز بود که مى توانست حضرت على (ع ) را در راه اهداف خویش کمک کند.

حلبى , مورخ معروف , در سیرهء خود مى نویسد:

ابوبکر مایل بود که فدک در دست دختر پیامبر باقى بماند و حق مالکیت فاطمه را در ورقه اى تصدیق کرد; اما عمراز دادن ورقه به فاطمه مانع شد و رو به ابوبکر کرد و گفت : فردا به درآمد فدک نیاز شدیدى پیدا خواهى کرد, زیرا اگرمشرکان عرب بر ضد مسلمانان قیام کنند از کجا هزینهء جنگى را تأمین مى کنى .(7)

از این جمله استفاده مى شود کدر آمد فدک به مقدارى بوده است که مى توانسته بخشى از هزینهء جهاد با دشمن راتأمین کند. از این جهت لازم بود که پیامبر(ص ) این قدرت اقتصادى را در اختیار حضرت على (ع ) بگذارد.

ابن ابى الحدید مى گوید:

من به یکى از دانشمندان مذهب امامیه دربارهء فدک چنین گفتم : دهکدهء فدک آنچنان وسعت نداشت و سرزمین به این کوچکى , که جز چند نخل در آنجا نبود, اینقدر مهم نبود که مخالفان فاطمه در آن طمع ورزند. او در پاسخ من گفت :تو در این عقیده اشتباه مى کنى . شمارهء نخلهاى آنجا از نخلهاى کنونى کوفه کمتر نبود. به طور مسلم ممنوع ساختن خاندان پیامبر از این سرزمین حاصلخیز براى این بود که مبادا امیر مؤمنان از درآمد آنجا براى مبازه با دستگاه خلافت استفاده کند. لذا نه تنها فاطمه را از فدک محروم ساختند, بلکه کلیهء بنى هاشم و فرزندان عبدالمطلب را از حقوق مشروع خود (خمس غنائم ) هم بى نصیب نمودند.

افردى که باید مدام به دنبال تأمین زندگى بروند و با نیازمندى به سر ببرند هرکز فکر مبارزه با وضع موجود را در مغز خود نمى پرورانند.(8)

امام موسى بن جعفر (ع ) حدود مرزى فدک را در حدیثى چنین تحدید مى کند:

فدک از یک طرف به <عدن >, از طرف دوم به <سمرقند>, از جهت سوم به <آفریقا>, از جانب چهارم به دریاها وجزیزه ها و ارمنستان ... حدود مى شد.(9)

به طور مسلم فدک , که بخشى از خیبر بود, چنان حدودى نداشت ; مقصود امام کاظم (ع ) این بوده است که تنهاسرزمین فدک از آنان غصب نشده است بلکه حکومت بر ممالک پهناور اسلامى که حدود چهارگانهء آن در سخن امام تعیین شده از اهل بیت گرفته شده است .

قطب الدین راوندى مى نویسد:

پیامبر (ص ) سرزمین فدک را به مبلغ بیست و چهار هزار دینار اجاره داد. در برخى از احادیث هفتاد هزار دینار نیزنقل شده است و این اختلاف به حسب تفاوت درآمد سالانهء آن بوده است .

هنگامى که معاویه به خلافت رسید فدک را میان سه نفر تقسیم کرد: یک سوم آن را به مروان بن حکم و یک سوم دیگر را به عمرو بن عثمان و ثلث آخر را به فرزند خود یزید داد. و چون مروان به خلافت رسید همهء سهام را جزو تیول خود قرار داد. (10)

از این نحوه تقسیم استفاده مى شود که فدک سرزمین قابل ملاحظه اى بوده است که معاویه آن را میان سه نفر, که هریک نمایندهء فامیل بزرگى بود, تقسیم کرد.

هنگامى که حضرت فاطمه (ع ) با ابوبکر دربارهء فدک سخن گفت و گواهان خود را براى اثبات مدعاى خود نزد اوبرد, وى در پاسخ دختر پیامبر (ص ) گفت : فدک ملک شخصى پیامبر نبوده , بلکه از اموال مسلمانان بود که از درآمد آن سپاهى را مجهز مى کرد و براى نبرد با دشمنان مى فرستاد و در راه خدا نیز انفاق مى کرد.(11)

اینکه پیامبر (ص ) با درآمد فدک سپاه بسیج مى کرد یا آن را میان بنى هاشم و بینوایان تقسیم مى نمود حاکى است که این بخش از خیبر درآمد سرشارى داشته که براى بسیج سپاه کافى بوده است .

هنگامى که عمر تصمیم گرفت شبه جزیره را از یهودیان پاک سازد به آنان اخطار کرد که سرزمینهاى خود را به دولت ];,,لاسلامى واگذار کنند و بهاى آن را بگیرند و فدک را تخلیه کنند.

پیامبر گرامى (ص ) از روز نخست با یهودیان ساکن فدک قرار گذاشته بود که نیمى از آن را در اختیار داشته باشند ونیم دیگر را به رسول خدا واگذار کنند. از این جهت , خلیفه ابن تیهان و فروة و حباب و زید بن ثابت را به فدک اعزام کردتا بهاى مقدار غصب شدهء آن را پس از قیمت گذارى به ساکنان یهودى آنجا بپردازد. آنان سهم یهودیان را به پنجاه هزاردرهم تقویم کردند و عمر این مبلغ را از مالى که از عراق به دست آمده بود پرداخت .(12)

پى‏نوشتها:‌

1 . مشروح ابن بحث را در بخش <انگیزه هاى غصب فدک >مى خوانید.

2 . به کتاب معجم البلدان و مراصد الاطلاع , مادهء <فدک >مراجعه شود.

3 . سورهء حشر, آیه هاى 6و 7 در کتابهاى فقهى این مطلب در کتاب جهاد تحت عنوان <فى ء>بحث شده است .

4 . سورهء اسراء, آیهء 26 یعنى حق خویشاوندان و مساکین و در راه ماندگان را بپرداز.

5 . مجمع البیان , ج 3 ص 411; شرح ابن ابى الحدید, ج 16 ص 268 الدر المنثور, ج 4 ص 177

6 . الدر المنثور, ج 4 ص 176

7 . سیرهء حلبى , ج 3 ص 400

8 . شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید, ج 16 ص 236

9 . بحار الانوار, ج 48 ص 236

10 . همان , ج 16 ص 216

11 . همان , ص 214

12 . شرح نهج البلاغهء ابن ابى الحدید, ج 16 ص 211